به گزارش خبرگزاری مهر، ایران از جمله کشورهایی است که مردم آن اقبال خوبی به شبکه های اجتماعی نشان داده اند، این موضوع با توجه به اینکه در دوران شکوه وبلاگ ها هم کاربران ایرانی در این فضا فعالیت خوبی داشتند خیلی عجیب نیست. اما متعاقب این موضوع که ایرانی ها در شبکه های اجتماعی فعال هستند و از محتوای آن استفاده می کنند دغدغه ای ذهن اندیشمندان این حوزه را به خود مشغول کرده است و آن تأثیرگذاری اخبار جعلی (Fake News) بر افکار عمومی است، موضوعی که علاوه بر ایران به عنوان یک معضل جهانی مطرح است.

محمدحسین آزادی، از محققان و پژوهشگرانی است که در صداوسیما فعالیت می کند و حیطه اصلی فعالیتش را به موضوع رسانه های اجتماعی و اخبار جعلی اختصاص داده است. او به تازگی در نشست «عصر پسا حقیقت، جامعه شبکه ای و رشد اخبار جعلی» به برخی اهداف تولید اخبار جعلی همچون ایجاد جنگ روانی، تأمین منافع تولید کننده، عوام فریبی، بی اعتبار ساختن گزارش های رسمی، تلاش برای ایجاد اضطراب، شورش اجتماعی و ایجاد انجراف در انتخاب صحیح مردم در انتخابات ها اشاره کرد.

آزادی که به عنوان کارشناس حوزه رسانه اولین پایان نامه فارسی در مورد اخبار جعلی را به رشته تحریر درآورده است و از نگاه رئیس دانشکده ارتباطات و رسانه دانشگاه صداوسیما جزء پایان نامه های پیشرو فارسی زبان بوده است که در مرزهای دانش روز حوزه رسانه بوده است، در حاشیه نشست اخیر گفت و گویی با خبرگزاری مهر انجام داده است که مشروح آن را در ادامه می خوانید:

برای شروع تعریفی از خبرجعلی و اهمیت آن بفرمایید؟

خبرجعلی به خبرهای عامدانه و غرضانه ای که در پوشش خبرواقعی در راستای ایجاد جنگ روانی و اغلب در بستر رسانه های غیر رسمی تولید و منتشر می شود. در انتخابات اخیر آمریکا (سال ۲۰۱۶) به یک کلیدواژه اصلی مهم در محافل مختلف از جمله دانشگاه ها تبدیل شد.

در همین سال توسط لغتنامه های مطرح همچون «آکسفورد» به عنوان کلیدواژه مطرح در دنیا عنوان شد. این لغتنامه ها انتخاب شان را بر اساس تعداد دفعاتی که کاربران برای پیدا کردن یک لغت به سایت شان مراجعه می کنند مورد شناسایی قرار می دهند و لغتی که در سال ۲۰۱۶ به عنوان کلیدواژه سال مطرح می شود Fake News (خبر جعلی) بوده است.

در مورد چرایی اینکه این اخبار جعلی مورد استفاده قرار می گیرد، اول باید گفت در جامعه آمریکا ۶۲ درصد مردم اخبار موردنیازشان را از شبکه های اجتماعی و به ویژه فیس بوک دریافت می کنند. در جریان انتخابات اخیر آمریکا طبق بررسی های که شد مشخص شد ۷۵ درصد از بزرگسالان آمریکایی تحت تحت تأثیر اخبار جعلی قرار گرفتند و آن را باور کردند.

نمونه های زیادی برای این مصرف اخبار جعلی در انتخابات سال ۲۰۱۶ آمریکا وجود دارد، به عنوان مثال خبر جعلی درباره حمایت پاپ فرانسیس از ترامپ مطرح شد و میلیون ها بار دیده شد، در حالی که تکذیب هم شد. اما تکذیبیه چنین اخباری یک دهم خبر جعلی اولیه تأثیردارد.

این نشان می دهد وقتی خبر جعلی توزیع می شود، تکذبیه ها خیلی کمتر از خبر جعلی اول دیده می شود، بنابراین می توان گفت خبرجعلی هم فرایند دموکراسی مردم سالاری در دنیا را با مخاطره روبه رو کرده است. همان طور که در ماجرای برگزیت هم پژوهشگران انگلیسی می گویند تأثیر اخبار جعلی محسوس بوده است. در انتخابات سال ۲۰۱۷ فرانسه هم اخبار جعلی نقش داشتند و اصلاح قانون اساسی ایتالیا هم باز تأثیر خبرهای جعلی دیده می شود.

در همین اواخر در انتخابات کمیسیون اروپا و همچنین انتخابات هند علائمی از توزیع و مصرف اخبار جعلی توسط مرد کشورهای مختلف دیده می شود.

موضوع اخبار جعلی چرا برای کاربران ایرانی اهمیت دارد؟

در ایران اگر بخواهیم نگاه کنیم، به خاطر یک سری ویژگی هایی که دارد، می تواند تحت هجمه های اخبار جعلی قرار بگیرد. یکی از این ویژگی ها رشد مصرف رسانه های اجتماعی است، بر اساس بررسی های علمی که در مورد ایران انجام شده نشان می دهد که ایران سومین کشور در سال ۲۰۱۸ از حیث رشد کاربران شبکه های اجتماعی نسبت به سال ماقبل خود است.

به این ترتیب رشد ۱۳۵ درصدی افزایش شبکه های اجتماعی را تجربه کرده ایم که اگر این را بخواهیم با عدد نشان دهیم قریب به ۲۳ میلیون نفر خواهد شد. این در حالی است که دو کشور دیگر یکی تاجیکستان است و دیگری جزیره ای کوچک است و با این حساب ایران مهم ترین کشور دنیا از حیث رشد کاربران در رسانه اجتماعی محسوب می شود.

رشد کاربران ایرانی در شبکه های اجتماعی از این جهت که این نوع از رسانه ها دارای سرعت گردش اطلاعات بالایی هستند و از سویی دقت در انتقال اخبار آن کم است، دارای یک سری ویژگی هایی می شود. از سویی دکمه هایی برای فعالیت در این شبکه های اجتماعی وجود دارد که به کمک آن فرد می تواند اطلاعات را لایک، ریتوئیت، فوروارد و.... کند که این مزیت ها هم دارای اهمیت خاص خود هستند.

علاوه بر ویژگی هایی که در مورد خود رسانه های اجتماعی مطرح شد و فعالیت کاربران را تحت اثر قرار داده، ویژگی دیگر مهم این رشد کاربران در شبکه های اجتماعی ساختار سیاسی کشور است. اگر بخواهیم حساب کنیم ایران همواره به خاطر نوع و ماهیت نظام سیاسی اش همواره در معرض اخبار جعلی بوده است و قبل تر هم هجوم شایعه ها راتجربه می کرده است.

در بعد تلویزیونی هم ۲۸۴ شبکه هم اکنون علیه حاکمیت نظام جمهوری اسلامی ایران برنامه پخش می کنند که در نوع خود آمار بزرگی است. این حجم از کانال های تلویزیونی در هیچ کشوری وجود ندارد. به تازگی هم عکس هایی که از کمپ منافقین در آلبانی منتشر شد و فعالیت یگان سایبری در این کشور نشان داد که چه حجم از فعالیتی علیه ایران در جریان است. البته این را قبل تر رصد کرده بودیم و اعضای جداشده آن هم اقرار کرده بودند که چنین فعالیت هایی برای انتشار اخبار جعلی در فضای مجازی در جریان است. این اخبار جعلی با دو هدف مصرف در ایران و همچنین مصرف در کشورهای دیگر علیه ایران تولید می شود.

اینکه بتوانند در تصمیم ها و سیاست های اروپاییان و حتی آمریکایی ها تأثیر بگذارند یکی از اهداف چنین یگان های سایبری تولید اخبار جعلی است و در یک مورد درباره خروج ایران از برجام، خبر جعلی تولید کرده بودند که مورد مصرف سیاستمداران آمریکایی در کاخ سفید قرار گرفت.

ویژگی سوم که باعث می شود موضوع گسترش حجم کاربران ایرانی در رسانه های اجتماعی اهمیت مضاعف پیدا کند، ماهیت فرهنگی است که در ایران وجود دارد. علاوه بر این ویژگی هایی که زبان فارسی دارد نیز مورد استفاده تولید کننده های اخبار جعلی قرار می گیرد.

علت باورپذیری اخبار جعلی در چیست؟

طبق پژوهشی که انجام دادیم سه دلیل عمده برای مصرف و باورپذیری دارد، دلایلی مربوط به خود خبرجعلی است، مثل تطابق خبرجعلی با منطق و باور؛ نباید فراموش کرد که تولیدکننده های خبرجعلی به بافت و زمینه اجتماعی آگاه هستند و می دانند که در یک مقطع زمانی خاص باید چه خبرجعلی را تولید کنند.

دلیل دیگر برای باورپذیری این نوع از خبرها این است که خبرجعلی واقع نمایانه عرضه می شود، به این معنی که تمام ویژگی ها و عناصر یک خبر واقعی را دارد. به این معنی اگر یک فرد عادی در وهله اول دقت نکند ممکن است به راحتی فریب آن را بخورد.

سومین موضوع عوامگرایی خبرجعلی است و بیشتر خودش را طرف مردم نشان می دهد، از این جهت برای مردم قابل پذیرش تر است. یعنی خبر جعلی خودش را حامی مردم و در تقابل با حاکمیت نشان می دهد.

چه زمانی تولید خبر جعلی به سمت فراگیر شدن پیش می رود؟

وقتی حوادث خاصی در کشور رخ می دهد و یک انقباضی در کشور رخ می دهد تولید این اخبار جعلی زیاد می شود. به عنوان مثال هنگامی که زلزله ای رخ می دهد به نسبت تولید خبر جعلی زیاد می شود و افراد به دنبال راهی هستند که فشار روانی شان را کم کنند، یا وقتی گرانی بنزین رخ می دهد باز شرایط مشابهی است که تولید اخبار جعلی و متعاقب آن مصرف اخبار جعلی بیشتر می شود.

در مواقعی هم هست که یک خبر جعلی از فضای رسانه های غیر رسمی وارد رسانه های رسمی می شود، در این حالت هم یک خبرجعلی برد بیشتری پیدا می کند و به اصطلاح فراگیرتر می شود. رسانه های رسمی باعث جهش مصرف خبرجعلی می شوند چرا که به آن اعتبار می دهند. از این جهت روزنامه نگاران شاغل در رسانه های رسمی باید مراقب باشند که تحت تأثیر خبرجعلی قرار نگیرند.

نمونه ای سراغ دارید که اخبار جعلی در فضای رسانه ای رسمی باعث تأثیر زیادی شده باشد؟

مواردی از این دست هست، در خبرگزاری ها بوده است، در مواردی هم خود همین رسانه های رسمی تولید کننده هستند. در مورد دریافت وام کلان «مهران مدیری» و «احسان علیخانی» از یک موسسه مالی، روزنامه شرق گزارشی را منتشر کرد که تأثیر زیادی بر افکار عمومی داشت و بعد از چندی این روزنامه ناگزیر به چاپ تکذیبیه و عذرخواهی شد.

طی چند روز اخیر خبر جعلی با عنوان «ممنوعیت خوردن بستنی توسط خانم ها» مطرح شد که خیلی گسترده منتشر شد و سیاسیون در مورد آن صحبت کردند اما صحت نداشت!

در مورد خانم سلحشوری (نماینده مجلس) هم که در دانشگاه شهید بهشتی صحبتی انجام داده بود درباره حجاب و خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) از این صحبت ها توئیتی را منتشر کرد که غلط بود و بر همین اساس خبری جعلی تولید شده بود اما واکنش های زیادی در مورد این خبر نشان داده شد و دست آخر برگزارکنندگان اصل فیلم را منتشر کردند.

دلایل دیگری مربوط به عملکرد رسانه های رسمی در اتفاقات مختلف در جامعه است، به عنوان مثال در اعتراض های دی ماه ۹۶ رسانه های رسمی ورود درستی پیدا نکردند و موضع انفعالی داشتند به همین دلیل شاهد بودیم که مراجعه به اخبار جعلی برای کسب خبر بیشتر شد و «آمدنیوز» به عنوان رهبر انعکاس اخبار اعتراضات عمل کرد.

بی اعتمادی مردم به حاکمیت چقدر در تمایل به کسب اخبار جعلی از کانون های رسانه ای غیر رسمی موثر است؟

این هم می تواند به عنوان یکی از دلایل مطرح شود. وقتی اعتماد به حاکمیت پایین می آید، مصرف رسانه های غیررسمی بالا می رود. اما طبق برآوردهای علمی مردم در ایران هنوز به رسانه های رسمی بیش از رسانه های غیررسمی اعتماد دارند، این برآوردها توسط مرکز تحقیقات صداوسیما و همچنین مرکز افکار سنجی ایسپا انجام شده است.

چه راه هایی پیشنهاد می کنید که رسانه های رسمی بیشتر بتوانند اعتماد مردم را به دست بیاورند؟ آیا برای این کار لازم است تقابلی با شبکه های اجتماعی و حذف آنها انجام شود؟

این شبکه های اجتماعی می توانند بمانند، اما لازم است سطح سواد رسانه ای ارتقا پیدا کند و هشدار بدهیم به خبرهای مضر؛ البته یک سری از مشکلات شناسایی اخبارجعلی با گسترش سواد رسانه ای قابل حل است. بخشی از مشکل تولید اخبار جعلی که به دلیل قابلیت های تکنولوژی صورت گرفته به راحتی برای هر شخصی قابل شناسایی نیست.

برای حل برخی مشکلات این چنین نیاز است از سویی قانون گذاری هایی صورت گیرد، همچنین باید رسانه های رسمی کیفیت روزنامه نگاری شان را ارتقا دهند. به این معنی که دیدگاه های مختلف را پوشش دهند که مراجعه به اخبار در رسانه های رسمی صورت بگیرد.

آیا نظراتی که مطرح می کنید، کمی شعارگونه نیستند؟ از این جهت که چنین موضوع هایی بارها تکرار شده به عنوان مثال در مورد ارتقای کیفیت روزنامه نگاری ایران بارها صحبت شده است.

روزنامه نگاری در ایران باید به سمتی پیش برود که در ارائه اخبار به همه عناصر خبری پاسخ دهند، چرا که اگر خلاء در انعکاس اخبار باشد مردم ناگزیر هستند که به سراغ اخبار جعلی بروند. به عنوان مثال در پوشش یک خبر زلزله اگر درست همه عناصر خبری به درستی در روزنامه نگاری ایران پاسخی داده نشود، شاهد خواهیم بود که رسانه های غیر رسمی به راحتی می گویند اقدامات یک نهاد نظامی باعث رخداد این زلزله شده است!